लङ् लकार। भूतकाल। संस्कृत॥

लङ् लकार भूतकाल संस्कृत प्रथम पुरुष

हम ने पिछले लेख में लट् लकार सीख लिया है। अब इस लेख में लट् लकार और लङ् लकार का तुलनात्मक दृष्ट्या अध्ययन कर रहे हैं। यहाँ हम एक वाक्य लट् लकार का और एक वाक्य लङ् लकार का ले रहे हैं। जिससे कि आप को अन्दाजा आ जाए की किस प्रकार से लङ् लकार में वाक्य बनते हैं।

लङ् लकार प्रथम पुरुष

जो शब्द अहम्-आवाम्-वयम् अथवा त्वम्-युवाम्-यूयम् नहीं है वे सब प्रथम पुरुष होते हैं। यहाँ हम सर्वप्रथम प्रथम पुरुष में लङ् लकार के उदाहरण देख रहे हैं। प्रथम पुरुषी शब्द पुँल्लिंग, स्त्रीलिंग अथवा नपुंसकलिंग हो सकते हैं। अतः हम उनका पृथक् पृथक् उदाहरणों से अभ्यास करेंगे। तथा इनमें एकवचन द्विवचन और बहुवचन भी पृथक् से देखेंगे

पुँल्लिङ्गम्

एकवचनम्

बालकः गच्छति। बालक जाता है।
बालकः अगच्छत्। बालक गया।

अश्वः धावति। घोडा दौडता है।
अश्वः अधावत्। घोडा दौडा।

छात्रः पठति। छात्र पढ़ता है।
छात्रः अपठत्। छात्र पढ़ा।

शिक्षकः पाठयति। शिक्षक सिखाता है।
शिक्षकः अपाठयत्। शिक्षक ने सिखाया।

रमेशः क्रीडति। रमेश खेलता है।
रमेशः अक्रीडत्। रमेश खेला।

गणेशः खेलति। गणेश खेलता है।
गणेशः अखेलत्। गणेश खेला।

गगनः रोटिकां खादति। गगन रोटी खाता है।
गगनः रोटिकाम् अखादत्। गगन ने रोटी खाई।

शिष्यः श्लोकं लिखति। शिष्य श्लोक लिखता है।
शिष्यः श्लोकम् अलिखत्। शिष्य ने श्लोक लिखा।

रामः रावणं मारयति। राम रावण मारता है।
रामः रावणम् अमारयत्। रावण ने राम मारा।

अर्जुनः युध्यति। अर्जुन लड़ता है।
अर्जुनः अयुध्यत्। अर्जुन लड़ा।

छात्रः उत्तरं वदति। छात्र उत्तर बोलता है।
छात्रः उत्तरम् अवदत्। छात्र ने उत्तर बोला।

द्विवचनम्

  • बालकौ गच्छतः।
    • बालकौ अगच्छताम्।
  • अश्वौ धावतः।
    • अश्वौ अधावताम्।
  • छात्रौ पठतः।
    • छात्रौ अपठताम्।
  • शिक्षकौ पाठयतः।
    • शिक्षकौ अपाठयताम्।
  • शिष्यौ श्लोकं लिखतः।
    • शिष्यौ श्लोकम् अलिखाम्।
  • छात्रौ उत्तरं वदतः।
    • छात्रौ उत्तरम् अवदताम्।

बहुवचनम्

  • बालकाः गच्छन्ति।
    • बालकाः अगच्छन्।
  • अश्वाः धावन्ति।
    • अश्वाः अधावन्।
  • छात्राः पठन्ति।
    • छात्राः अपाठयन्।
  • शिक्षकाः पाठयन्ति।
    • शिक्षकाः अपाठयन्।
  • छात्राः उत्तरं वदन्ति।
    • छात्राः उत्तरम् अवदन्।
  • शिष्याः श्लोकं लिखन्ति।
    • शिष्याः श्लोकम् अलिखन्।
  • भक्ताः देवं पूजयन्ति।
    • भक्ताः देवम् अपूजयन्।
  • दुर्जनाः सज्जनं निन्दन्ति।
    • दुर्जनाः सज्जनम् अनिन्दन्।
  • राक्षसाः उच्चैः हसन्ति।
    • राक्षसाः उच्चैः अहसन्।

स्त्रीलिङ्गम्

एकवचनम्

  • बालिका गच्छति।
    • बालिका अगच्छत्।
  • छात्रा पठति।
    • छात्रा अपठत्।
  • शिक्षिका पाठयति।
    • शिक्षिका अपाठयत्।
  • माता भोजनं पचति।
    • माता भोजनम् अपचत्।
  • अनुजा वस्त्रं सीव्यति।
    • अनुजा वस्त्रम् असीव्यत्।
  • अग्रजा क्रुध्यति।
    • अग्रजा अक्रुध्यत्।
  • बालिका नृत्यति।
    • बालिका अनृत्यत्।

द्विवचनम्

  • बालिके नृत्यतः।
    • बालिके अनृत्यताम्।
  • छात्रे पठतः
    • छात्रे अपठताम्।
  • शिक्षिके पाठयतः।
    • शिक्षिके अपाठयताम्।
  • अनुजे वस्त्रं सीव्यतः।
    • अनुजे वस्त्रम् असीव्यताम्।
  • अग्रजे क्रुध्यतः।
    • अग्रजे अक्रुध्यताम्।
  • महिले वदतः।
    • महिले अवदताम्।
  • कन्ये धावतः।
    • कन्ये अधावताम्।

बहुवचनम्

  • बालिकाः नृत्यन्ति।
    • बालिकाः अनृत्यन्।
  • छात्राः पठन्ति
    • छात्राः अपठन्।
  • शिक्षिकाः पाठयन्ति।
    • शिक्षिकाः अपाठयन्।
  • अनुजाः वस्त्रं सीव्यन्ति।
    • अनुजाः वस्त्रम् असीव्यन्।
  • अग्रजाः क्रुध्यन्ति।
    • अग्रजाः अक्रुध्यन्।
  • महिलाः वदन्ति।
    • महिलाः अवदन्।
  • कन्याः धावन्ति।
    • कन्याः अधावन्।

नपुंसकलिङ्गम्

एकवचनम्

  • फलं पतति।
    • फलम् अपतत्।
  • नेत्रं पश्यति।
    • नेत्रम् अपश्यत्।
  • पुष्पं विकसति।
    • पुष्पम् अविकसत्।
  • वाहनं गच्छति।
    • वाहनम् अगच्छत्।
  • मित्रं धनं यच्छति।
    • मित्रं धनम् अयच्छत्।
  • पुस्तकं ज्ञानं यच्छति।
    • पुस्तकं ज्ञानम् अयच्छत्।
  • यन्त्रं कार्यं करोति।
    • यन्त्रं कार्यम् अकरोत्।
  • व्यजनं भ्रमति।
    • व्यजनम् अभ्रमत्।
  • चक्रं भ्रमति।
    • चक्रम् अभ्रमत्।

एकवचनम्

  • फले पततः।
    • फले अपतताम्।
  • नेत्रे पश्यतः।
    • नेत्रे अपश्यताम्।
  • पुष्पे विकसतः।
    • पुष्पे अविकसताम्।
  • वाहने गच्छतः।
    • वाहने अगच्छताम्।
  • मित्रे धनं यच्छतः।
    • मित्रे धनम् अयच्छताम्।
  • पुस्तके ज्ञानं यच्छतः।
    • पुस्तके ज्ञानम् अयच्छताम्।
  • यन्त्रे कार्यं कुरुतः।
    • यन्त्रे कार्यम् अकुरुताम्।
  • व्यजने भ्रमतः।
    • व्यजने अभ्रमताम्।
  • चक्रे भ्रमतः।
    • चक्रे अभ्रमताम्।

बहुवचनम्

  • फलानि पतन्ति।
    • फलानि अपतन्।
  • नेत्राणि पश्यन्ति।
    • नेत्राणि अपश्यन्।
  • पुष्पाणि विकसन्ति।
    • पुष्पाणि अविकसन्।
  • वाहनानि गच्छन्ति।
    • वाहनानि अगच्छन्।
  • मित्राणि धनं यच्छन्ति।
    • मित्राणि धनम् अयच्छन्।
  • पुस्तकानि ज्ञानं यच्छन्ति।
    • पुस्तकानि ज्ञानं अयच्छन्।
  • यन्त्राणि कार्यं कुर्वन्ति।
    • यन्त्राणि कार्यम् अकुर्वन्।
  • व्यजनानि भ्रमन्ति।
    • व्यजनानि अभ्रमन्।
  • चक्राणि भ्रमन्ति।
    • चक्राणि अभ्रमन्।

लङ् लकार मध्यम पुरुष

जिन वाक्यों में त्वम् – युवाम् – यूयम् इन तीनों में से कोई एक कर्ता होता है, उन वाक्यों की क्रिया को मध्यम पुरुष के लकार-प्रत्यय होते हैं। जैसे की

धातु पठ् (पठति) – पढ़ता है/सीखता है

  1. त्वं पठसि। तू पढ़ता है।
    त्वम् अपठः। तू ने पढ़ा।
  2. युवां पठथः। तुम दोनों पढ़ते हो।
    युवाम् अपठतम्। तुम दोनों ने पढ़ा।
  3. यूयं पठथ। तुम सब पढ़ते हो।
    यूयम् अपठत। तुम सब ने पढ़ा।

धातु गम् (गच्छति) – जाता है।

  1. त्वं विद्यालयं गच्छसि। तू विद्यालय जाता है।
    त्वं विद्यालयम् अगच्छः। तू विद्यालय गया।
  2. युवां विद्यालयं गच्छथः। तुम दोनों विद्यालय जाते हो।
    युवां विद्यालयम् अगच्छतम्। तुम दोनों विद्यालय गए।
  3. यूयं विद्यालयं गच्छथ। तुम सब विद्यालय जाते हो।
    यूयं विद्यालयम् अगच्छत। तुम सब विद्यालय गए।

लङ् लकार उत्तम पुरुष

जिन वाक्यों के कर्ता अहम् – आवाम् – वयम् होते हैं, उन वाक्यों की क्रिया को उत्तम पुरुष के लकार-प्रत्यय लगते हैं।

धातु पठ् (पठति) – पढ़ता है/सीखता है

  1. अहं पठामि। मै पढता हूँ।
    अहम् अपठम्। मैं ने पढ़ा।
  2. आवां पठावः। हम दोनों पढ़ते हैं।
    आवाम् अपठाव। हम दोनों ने पढ़ा।
  3. वयं पठामः। हम सब पढ़ते हैं।
    वयम् अपठाम। हम सब ने पढ़ा।

धातु गम् (गच्छति) – जाता है।

  1. अहं विद्यालयं गच्छामि। मैं विद्यालय जाता हूँ।
    अहं विद्यालयम् अगच्छम्। मैं विद्यालय गया।
  2. आवां विद्यालयं गच्छावः। हम दोनों विद्यालय जाते हैं।
    आवां विद्यालयम् अगच्छाव। हम दोनों विद्यालय गए।
  3. वयं विद्यालयं गच्छामः। हम सब विद्यालय जाते हैं।
    वयं विद्यालयम् अगच्छाम। हम सब विद्यालय गए।

लङ् लकार का प्रथम, मध्यम और उत्तम पुरुषों में अभ्यास

धातु – गम् (गच्छति) लङ् लकार में उदाहरण

  • प्रथमः पुरुषः
  1. छात्र विद्यालय गया।
    छात्रः विद्यालयम् अगच्छत्।
  2. दो छात्र विद्यालय गए।
    छात्रौ विद्यालयम् अगच्छताम्।
  3. सभी छात्र विद्यालय गए।
    छात्राः विद्यालयम् अगच्छन्।
  • मध्यम पुरुष
  1. तू विद्यालय गया।
    त्वं विद्यालयम् अगच्छः।
  2. तुम दोनों विद्यालय गए।
    युवां विद्यालयम् अगच्छतम्।
  3. तुम सब विद्यालय गए।
    यूयं विद्यालयम् अगच्छत।
  • उत्तम पुरुष
  1. मैं विद्यालय गया।
    अहं विद्यालयम् अगच्छम्।
  2. हम दोनों विद्यालय गए।
    आवां विद्यालयम् अगच्छाव।
  3. हम सब विद्यालय गए।
    वयं विद्यालयम् अगच्छाम।

धातु – प्रच्छ् (पृच्छति) लङ् लकार में उदाहरण

  • प्रथमः पुरुषः
  1. मनुष्य ने प्रश्न पूँछा।
    मनुष्यः प्रश्नम् अपृच्छत्।
  2. दो मनुष्यों ने प्रश्न पूँछा।
    मनुष्यौ प्रश्नम् अपृच्छताम्।
  3. सभी मनुष्यों ने प्रश्न पूँछा।
    मनुष्याः प्रश्नम् अपृच्छन्।
  • मध्यम पुरुष
  1. तू ने प्रश्न पूँछा।
    त्वं प्रश्नम् अपृच्छः।
  2. तुम दोनों ने प्रश्न पूँछा।
    युवां प्रश्नम् अपृच्छतम्।
  3. तुम सब ने प्रश्न पूँछा।
    यूयं प्रश्नम् अपृच्छत।
  • उत्तम पुरुष
  1. मैं ने प्रश्न पूँछा।
    अहं प्रश्नम् अपृच्छम्।
  2. हम दोनों ने प्रश्न पूँछा।
    आवां प्रश्नम् अपृच्छाव।
  3. हम सब ने प्रश्न पूँछा।
    वयं प्रश्नम् अपृच्छाम।

Leave a Comment