1. कर्तृवाच्य / कर्तरि प्रयोग (Active voice)
सूत्र –
(कर्ता + प्रथमा) (कर्म + द्वितीया) (धातु + लकार)
नियम – कर्तृवाच्य के वाक्य में कर्ता का जो पुरुष और वचन होता है वही पुरुष और वचन क्रियापद का भी होता है।
उदाहरण
- बालक श्लोक लिखता है।
- बालकः श्लोकं लिखति।
2. कर्मवाच्य / कर्मणि प्रयोग (Passive voice)
सूत्र –
(कर्ता + तृतीया) (कर्म + प्रथमा) (धातु + य + आत्मने॰)
नियम – कर्मवाच्य के वाक्य में कर्म का जो भी पुरुष और वचन होगा, उस ही पुरुष और वचन का क्रियापद होगा।
उदाहरण
- बालकः श्लोकं लिखति।
- बालक श्लोक लिखता है।
- बालकेन श्लोकः लिख्यते।
- बालक के द्वारा श्लोक लिखा जाता है।
अभ्यास
वाच्यपरिवर्तनं कुरुत।
- गोविन्दः पाठं पठति।
गोविन्देन पाठः पठ्यते। - छात्रः पाठं पठति।
छात्रेण पाठः पठ्यते। - छात्राः पाठं पठन्ति।
छात्रैः पाठः पठ्यते। - शिक्षकः पाठं पाठयति।
शिक्षकेण पाठः पाठ्यते। - शिक्षकाः पाठं पाठयन्ति।
शिक्षकैः पाठः पाठ्यते। - भक्तः देवं पूजयति।
भक्तेन देवः पूज्यते। - भक्ताः देवं पूजयन्ति।
भक्तैः देवः पूज्यते। - छात्रः पाठान् पठति।
छात्रेण पाठाः पठ्यन्ते। - छात्रः पाठौ पठति।
छात्रेण पाठौ पठ्येते। - कृष्णः कंसं मारयति।
कृष्णेन कंसः मार्यते। - रामः रावणं मारयति।
रामेण रावणः मार्यते। - आञ्जनेयः रामं पश्यति। (दृश्)
आञ्जनेयेन रामः दृश्यते। - श्यामः गृहं गच्छति। (गम्)
श्यामेन गृहं गम्यते। - शिक्षकाः देवं पूजयन्ति।
शिक्षकैः देवः पूज्यते। - मधुकरः गोविन्दं पाठयति।
मधुकरेण गोविन्दः पाठ्यते। - अहं फलं खादामि।
मया फलं खाद्यते।