निर। अव्ययीभाव समास

निर् का अर्थ

अभावार्थे निर् इत्यस्य प्रयोगः भवति।

– कक्षा कौमुदी

अभाव के अर्थ में निर् इस अव्यय का प्रयोग होता है।

अभाव किसे कहते हैं?

• भू – भवति
  • होना
  • To be
• भाव – अस्तित्व,
• अभाव – अस्तित्व ना होना

विग्रहसूत्र

(पूर्वपद + षष्ठी) अभावः

उदाहरण

यहाँ निर् के साथ अव्ययीभाव समास कैसे होता है?

मनुष्यस्य अभावः

• मनुष्यस्यअभावः
  • अभाव यह शब्द तथा पूर्वपद की षष्ठी विभक्ति को हटाना
• निर् + मनुष्य
  • निर् को पूर्व में रखना
• निर्मनुष्य
  • सन्धि करना
• निर्मनुष्यम्
  • नपुंसक लिंग एकवचन बनाना

मनुष्यस्य अभवः – निर्मनुष्यम्

निर् अव्ययीभाव समास के उदाहरण

• ग्रामः निर्जलम् अस्ति।
• आशायाः अभावः – निराशम्
• अभ्यासस्य अभावः – निरभ्यासम्

विशेष नियम १

यदि उत्तरपद की शुरुआत में क्, ख्, प्, फ इन में से कोई वर्ण हो, तो निर् की जगह निष् होता है।

जैसे की –

कण्टकानाम् अभावः

• निर् कण्टकम्
• निष् कण्टकम्
• निष्कण्टकम्

कपटस्य अभावः

• निर् कपटम्
• निष् कपटम्
• निष्कपटम्

प्राणानाम् अभावः

• निर् प्राणम्
• निष् प्राणम्
• निष्प्राणम्

फलस्य अभावः

• निर् फलम्
• निष् फलम्
• निष्फलम्

फलानाम् अभावः

• निर् फलम्
• निष् फलम्
• निष्फलम्

खगानाम् अभावः

• निर् खगम्
• निष् खगम्
• निष्खगम्

खट्वायाः अभावः

• निर् खट्वम्
• निष् खट्वम्
• निष्खट्वम्

कलायाः अभावः

• निर् कलम्
• निष् कलम्
• निष्कलम्

कलङ्कस्य अभावः

• निर् कलङ्कम्
• निष् कलङ्कम्
• निष्कलङ्कम्

विशेष नियम २

यदि उत्तरपद की शुरुआत में च्, छ् अथवा श् हो तो निर् की जगह निश् का प्रयोग होता है।

जैसे कि –

चलस्य अभावः

• निर् चलम्
• निश् चलम्
• निश्चलम्

चिन्तायाः अभावः

• निर् चिन्तम्
• निश् चिन्तम्
• निश्चिन्तम्

छत्रस्य अभावः

• निर् छत्रम्
• निश् छत्रम्
• निश्छत्रम्

शङ्कायाः अभावः

• निर् शङ्कम्
• निश् शङ्कम्
• निश्शङ्कम्

विशेष नियम ३

यदि उत्तरपद के आरंभ में त्, थ् अथवा स् हो तो निर् का निस् होता है।

if निर् is followed by त् थ् or स् then निर् is changed into निस्

उदाहरण

तन्त्रस्य अभावः

– निर् तन्त्रस्य

– निर् तन्त्र

– निस् तन्त्र

– निस्तन्त्रम्

सारस्य अभावः

– निर् सारस्य

– निर् सार

– निस् सार

– निस्सारम्

तन्त्रस्य अभावः – निर् तन्त्रम् – निस् तन्त्रम्

तेज का अभाव – निर् तेज – निस्तेज

तरणस्य अभावः – निर् तरणम् – निस् तरणम् – निस्तरमम्

सत्त्वस्य अभावः – निर् सत्त्वम् – निस् सत्त्वम् – निस्सत्त्वम्

निर् अव्ययीभाव समास का सारांश

1. If निर् is follwed by क् ख् प् फ् then it is changed into निष्.

– काञ्चनस्य अभावः – निर् काञ्चनम् – निष् काञ्चनम् – निष्काञ्चनम्

– कर्णयोः अभावः – निर् कर्णम् – निष् कर्णम् – निष्कर्णम्

2. If निर् is follwed by च् छ् श् then it is changed into निश्.

– चर्ममः अभावः – निर् चर्म – निश्चर्म

3. If निर् is follwed by त् थ् स् then it is changed into निस्.

– स्वरस्य अभावः – निर् स्वरम् – निस्स्वरम्

4. If निर् is follwed by any other letter then it dosn’t change.

– विघ्नस्य अभावः – निर् विघ्नम् – निर्विघ्नम्

5. If निर् is follwed by श् or स् then निर् maybe changed into निः optionally.

– शङ्कायाः अभावः

– – निश्शङ्कम् … (१)

– – निःशङ्कम् … (२)

– सत्त्वस्य अभावः

– – निस्सत्त्वम् … (१)

– – निःसत्त्वम् … (२)