निर। अव्ययीभाव समास

निर् का अर्थ

अभावार्थे निर् इत्यस्य प्रयोगः भवति।

– कक्षा कौमुदी

अभाव के अर्थ में निर् इस अव्यय का प्रयोग होता है।

अभाव किसे कहते हैं?

• भू – भवति
  • होना
  • To be
• भाव – अस्तित्व,
• अभाव – अस्तित्व ना होना

विग्रहसूत्र

(पूर्वपद + षष्ठी) अभावः

उदाहरण

यहाँ निर् के साथ अव्ययीभाव समास कैसे होता है?

मनुष्यस्य अभावः

• मनुष्यस्य अभावः
  • अभाव यह शब्द तथा पूर्वपद की षष्ठी विभक्ति को हटाना
• निर् + मनुष्य
  • निर् को पूर्व में रखना
• निर्मनुष्य
  • सन्धि करना
• निर्मनुष्यम्
  • नपुंसक लिंग एकवचन बनाना

मनुष्यस्य अभवः – निर्मनुष्यम्

निर् अव्ययीभाव समास के उदाहरण

• ग्रामः निर्जलम् अस्ति।
• आशायाः अभावः – निराशम्
• अभ्यासस्य अभावः – निरभ्यासम्

विशेष नियम १

यदि उत्तरपद की शुरुआत में क्, ख्, प्, फ इन में से कोई वर्ण हो, तो निर् की जगह निष् होता है।

जैसे की –

कण्टकानाम् अभावः

• निर् कण्टकम्
• निष् कण्टकम्
• निष्कण्टकम्

कपटस्य अभावः

• निर् कपटम्
• निष् कपटम्
• निष्कपटम्

प्राणानाम् अभावः

• निर् प्राणम्
• निष् प्राणम्
• निष्प्राणम्

फलस्य अभावः

• निर् फलम्
• निष् फलम्
• निष्फलम्

फलानाम् अभावः

• निर् फलम्
• निष् फलम्
• निष्फलम्

खगानाम् अभावः

• निर् खगम्
• निष् खगम्
• निष्खगम्

खट्वायाः अभावः

• निर् खट्वम्
• निष् खट्वम्
• निष्खट्वम्

कलायाः अभावः

• निर् कलम्
• निष् कलम्
• निष्कलम्

कलङ्कस्य अभावः

• निर् कलङ्कम्
• निष् कलङ्कम्
• निष्कलङ्कम्

विशेष नियम २

यदि उत्तरपद की शुरुआत में च्, छ्, हो तो निर् की जगह निश् का प्रयोग होता है।

जैसे कि –

चलस्य अभावः

• निर् चलम्
• निश् चलम्
• निश्चलम्

चिन्तायाः अभावः

• निर् चिन्तम्
• निश् चिन्तम्
• निश्चिन्तम्

छत्रस्य अभावः

• निर् छत्रम्
• निश् छत्रम्
• निश्छत्रम्

शङ्कायाः अभावः

• निर् शङ्कम्
• निश् शङ्कम्
• निश्शङ्कम्